H προσπάθεια να δουν έναν γιατρό, να λάβουν θεραπεία ινσουλίνης για τον διαβήτη, να αναζητήσουν νομικές συμβουλές πριν από τη συνέντευξη ασύλου. Όλα αυτά αποτελούν πρόκληση για τους πρόσφυγες, τους μετανάστες και τους αιτούντες άσυλο που έχουν εγκλωβιστεί στο απομονωμένο και υψίστης ασφαλείας κέντρο Ζερβού στη Σάμο.
Το κέντρο στη Ζερβού είναι το αποτέλεσμα μιας επιθετικής πολιτικής γεωγραφικού περιορισμού που χρηματοδοτείται από την ΕΕ για το άνοιγμα «κέντρων κλειστής ελεγχόμενης πρόσβασης» σε απομακρυσμένες τοποθεσίες σε πέντε νησιά του Αιγαίου, όπου μεταφέρονται άνθρωποι που αναζητούν ασφάλεια στην Ελλάδα, την ώρα που βρίσκεται σε εξέλιξη το αίτημα ασύλου τους.
Τρία από αυτά τα κέντρα άνοιξαν στη Σάμο, τη Λέρο και την Κω, ενώ άλλα δύο προγραμματίζεται να ανοίξουν μέσα στο 2023 στη Λέσβο και τη Χίο.
Οι άνθρωποι φτάνουν στην Ελλάδα αγχωμένοι, κάποιοι έχουν διαφύγει από συγκρούσεις ή διώξεις στις πατρίδες τους και πολλοί έχουν εκτεθεί σε τρομακτικά επίπεδα βίας κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους. Η υποδοχή τους τους επιφυλάσσει διπλά συρματοπλέγματα, ακτίνες Χ και βιομετρική ταυτοποίηση.
«Οι άνθρωποι στο κέντρο Ζερβού μάς λένε ότι επιβιώσαν από διακίνηση, σεξουαλικές επιθέσεις, καταναγκαστική εργασία και ξυλοδαρμούς», τονίζει ο επικεφαλής της αποστολής των Γιατρών Χωρίς Σύνορα σε Σάμο και Αθήνα, Νικόλας Παπαχρυσοστόμου. «Μερικοί έχουν δει τα μέλη της οικογένειάς τους να πεθαίνουν κατά τη διάρκεια προηγούμενων αναγκαστικών επιστροφών ή σε ναυάγια. Τα κέντρα αυτά που μοιάζουν με φυλακές αδυνατούν να καλύψουν τις βασικές τους ανάγκες και βλάπτουν την ψυχική και σωματική τους υγεία, κάτι που θα μπορούσε να αποτραπεί».
Μόνο άνθρωποι με κάρτα αιτούντος άσυλο μπορούν να εισέλθουν ή να εξέλθουν από το κέντρο Ζερβού, αλλά η διαδικασία εγγραφής για αυτή την κάρτα μπορεί να διαρκέσει 25 ημέρες ή και περισσότερο. Συνεπώς, όλοι οι νεοαφιχθέντες κρατούνται ουσιαστικά, χωρίς να είναι ελεύθεροι να εξέρχονται και να εισέρχονται στο κέντρο. Μέχρι στιγμής, η διοίκηση του κέντρου έχει επιτρέψει σε άτομα χωρίς κάρτα αιτούντος άσυλο να βγουν για ιατρικά ή νομικά ραντεβού, αλλά αυτό μπορεί να αλλάξει ανά πάσα στιγμή.
Αποτυχία στην παροχή επαρκούς υγειονομικής περίθαλψης
«Το πρώτο εξώφθαλμο κενό είναι η έλλειψη πρόσβασης των ανθρώπων στην υγειονομική περίθαλψη», λέει η Sonia Balleron, συντονίστρια του προγράμματος των Γιατρών Χωρίς Σύνορα στη Σάμο. «Φανταστείτε ανθρώπους που ταξιδεύουν εδώ και αρκετό καιρό χωρίς ιατρική περίθαλψη».
Ωστόσο, από τον Φεβρουάριο του 2022 οι γιατροί επισκέπτονται το κέντρο μόνο περιστασιακά για λίγες ώρες κάθε φορά. Η παροχή υγειονομικής περίθαλψης εντός των κέντρων εξακολουθεί να είναι προβληματική με τη συνεχή έλλειψη ιατρικού προσωπικού και ιατρικών προμηθειών. Για την αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης και για να διασφαλιστεί η κάλυψη των βασικών αναγκών υγείας των ανθρώπων, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα λειτουργούν κινητό ιατρείο τρεις φορές την εβδομάδα από τον Απρίλιο του 2022 στο κέντρο Ζερβού.
Μέχρι πρόσφατα, όταν οι άνθρωποι έφταναν για πρώτη φορά στο κέντρο Ζερβού, μεταφέρονταν σε κλειστό χώρο καραντίνας για την Covid-19, όπου δεν υπήρχε πρόσβαση σε ιατρική περίθαλψη, γεγονός που οδήγησε σε επιδείνωση της κατάστασής τους, κάτι που θα μπορούσε να αποφευχθεί. Για παράδειγμα, φέτος, ένα ινσουλινοεξαρτώμενο άτομο με διαβήτη τέθηκε σε καραντίνα χωρίς να έχει εξεταστεί η κατάσταση της υγείας του. Μέσα σε λίγες μόνο ώρες, η υγεία του επιδεινώθηκε ραγδαία.
Μεταφέρθηκε επειγόντως στο κεντρικό νοσοκομείο της Σάμου και η κατάστασή του τέθηκε υπό έλεγχο. Ωστόσο, αυτό θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί με έγκαιρο έλεγχο και φροντίδα. Τον Νοέμβριο, το μέτρο της καραντίνας στο κέντρο Ζερβού ήρθη από τις αρχές όχι χωρίς αντίκτυπο, σχεδόν για ολόκληρο τον χρόνο.
Εν τω μεταξύ, άλλοι άνθρωποι που χρειάζονται επειγόντως εξειδικευμένη ιατρική περίθαλψη που δεν είναι διαθέσιμη στη Σάμο αντιμετωπίζουν διοικητικές καθυστερήσεις που φτάνουν έως και αρκετούς μήνες για διακομιδές σε νοσοκομεία στην ηπειρωτική Ελλάδα.
Οι υποδομές υψίστης ασφαλείας επηρεάζουν την ψυχική υγεία των ανθρώπων
Πολλοί άνθρωποι που έχουν βιώσει στο παρελθόν τραυματικές εμπειρίες βλέπουν την ψυχική τους κατάσταση να επιδεινώνονται από τις συνθήκες που θυμίζουν φυλακή, την απομόνωση και τις υποδομές ασφαλείας. Μεταξύ Σεπτεμβρίου 2021 και Σεπτεμβρίου 2022, το 40% των ασθενών ψυχικής υγείας των Γιατρών Χωρίς Σύνορα στη Σάμο είχαν συμπτώματα που σχετίζονται με ψυχολογικό τραύμα. Κατά τη διάρκεια του περασμένου έτους, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα παρατήρησαν σοβαρά γενικευμένα προβλήματα ψυχικής υγείας μεταξύ των ανθρώπων στο κέντρο Ζερβού και η ανάγκη για τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας των Γιατρών Χωρίς Σύνορα ήταν σταθερά υψηλή.
«Τώρα όλοι υποφέρουν από άγχος», λέει η Balleron, «και πάντα με τα ίδια συμπτώματα: πόνους στο σώμα, αποστασιοποίηση, κατάθλιψη, διαταραχές ύπνου. Οι άνθρωποι αισθάνονται ταπεινωμένοι που ζουν κάτω από αυτές τις συνθήκες». Ένας ασθενής των Γιατρών Χωρίς Σύνορα περιγράφει το κέντρο Ζερβού ως «ψυχική τιμωρία» και σπάνια βγαίνει από το δωμάτιό του για να αποφύγει να έρθει αντιμέτωπος με τα συρματοπλέγματα και την έντονη αστυνομική παρουσία.
Μια βιαστική διαδικασία ασύλου
«Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας άγχους για τους ασθενείς μας είναι η έλλειψη σαφήνειας σχετικά με τη διαδικασία ασύλου», λέει η Balleron. Στη Σάμο και τη Λέσβο, οι άνθρωποι συχνά καλούνται στην πρώτη τους συνέντευξη αμέσως μόλις βγουν από την καραντίνα, έχοντας πολύ λίγο χρόνο για να ανακάμψουν από το ταξίδι τους, χωρίς να έχουν κατανοήσει τη διαδικασία αίτησης ασύλου και χωρίς καμία ευκαιρία να ζητήσουν νομική βοήθεια ή να προετοιμαστούν για τη συνέντευξη». Ο αντίκτυπος στην ψυχική και σωματική τους υγεία είναι αναμφισβήτητος και ορατός», λέει η Balleron.
Ένας από τους ασθενείς των Γιατρών Χωρίς Σύνορα ήταν επιζών βασανιστηρίων, αν και αυτό δεν εντοπίστηκε από τις αρχές υπεύθυνες για αιτήματα ασύλου. Ως αποτέλεσμα, ο άνθρωπος αυτός δεν ενημερώθηκε σχετικά με το δικαίωμά του σε ιατρική και ψυχοκοινωνική υποστήριξη, ούτε παραπέμφθηκε σε ιατρικές υπηρεσίες ή υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Πήγε στη συνέντευξη ασύλου χωρίς να έχει λάβει καμία νομική συμβουλή και στη συνέχεια το αίτημά του για άσυλο απορρίφθηκε δύο φορές.
Ένα εχθρικό περιβάλλον
«Αν συγκρίνουμε το κέντρο Ζερβού με τους προηγούμενους καταυλισμούς, είναι δίκαιο να πούμε ότι το κλειστό κέντρο αποτελεί μία βελτίωση κατά κάποιο τρόπο», λέει η Balleron. «Οι άνθρωποι μένουν σε κοντέινερ αντί σε σκηνές και υπάρχει λιγότερος συνωστισμός από ό,τι στους προηγούμενους καταυλισμούς. Ωστόσο, το κέντρο Ζερβού εξακολουθεί να αποτελεί ένα εχθρικό περιβάλλον και έχει αποτύχει να δέχεται ανθρώπους σε ανθρώπινες και αξιοπρεπείς συνθήκες».
Οι συνθήκες διαβίωσης στο κέντρο είναι κακές λόγω προβλημάτων υποδομής, με διακοπές στην παροχή νερού και συχνές διακοπές κλιματισμού και θέρμανσης.
Επιπλέον, η απομακρυσμένη τοποθεσία του κέντρου Ζερβού καθιστά δύσκολη την αλληλεπίδραση των ανθρώπων με την κοινωνία. Τα λεωφορεία εκτελούν δρομολόγια πολλές φορές την ημέρα από και προς την πόλη στο Βαθύ, αλλά δεν είναι οικονομικά προσιτά για τους περισσότερους αιτούντες άσυλο.
Το σχεδιαζόμενο κλειστό κέντρο ελεγχόμενης πρόσβασης στη Λέσβο είναι ακόμη πιο απομονωμένο, στα 33 χιλιόμετρα από την πόλη της Μυτιλήνης, προσθέτοντας ένα σημαντικό εμπόδιο για την πρόσβαση σε υπηρεσίες και υπογραμμίζοντας ξανά τη λογική της απομόνωσης και της de facto κράτησης που χαρακτηρίζει αυτά τα κέντρα.
«Η εμπειρία μας από την παροχή φροντίδας στο κέντρο Ζερβού υπογραμμίζει τους κινδύνους των κλειστών κέντρων», λέει ο Νικόλας Παπαχρυσοστόμου. «Οι αιτούντες άσυλο χρειάζονται πρόσβαση σε ποιοτική, έγκαιρη ιατρική περίθαλψη. Οι αρχές θα πρέπει να επενδύσουν σε αξιοπρεπείς συνθήκες υποδοχής και ασφαλή στέγαση, όπως η στέγαση εντός των κοινοτήτων, και να καταρτίσουν προγράμματα ένταξης. Οι άνθρωποι χρειάζονται ένα ασφαλές, υποστηρικτικό και ανθρώπινο περιβάλλον για να προχωρήσουν με το αίτημα ασύλου τους χωρίς κίνδυνο επανατραυματισμού, όπως προβλέπει η διεθνής, η ευρωπαϊκή και η εθνική νομοθεσία».
