Οικολογικός Άνεμος
στην περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου
Περιφερειακός Σύμβουλος : Νίκος Χρυσόγελος
ΘΕΜΑ: ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟΥ ΑΝΕΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΝΗΣΙΩΝ ΚΑΙ ΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ
Απαντώντας στην πρόσκληση της Αντιπεριφερειάρχου Τουρισμού, Δια Βίου Μάθησης κι Απασχόλησης κυρίας Διακοσταυριανού – Σώζου για κατάθεση προτάσεων με στόχο την «Κατάρτιση του προγράμματος προβολής των νησιών της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου για το έτος 2011», ο Νίκος Χρυσόγελος, επικεφαλής του ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟΥ ΑΝΕΜΟΥ και Γραμματέας του Περιφερειακού Συμβουλίου, πρότεινε ο φετινός - πολύ περιορισμένος - προϋπολογισμός της Περιφέρειας για προβολή των νησιών, να διατεθεί αποκλειστικά στην ανάδειξη των χαρακτηριστικών τοπικών προϊόντων και της κουζίνας του Ν. Αιγαίου και κάθε νησιού, με την προτροπή στους τουρίστες να αναζητούν αυτά τα προϊόντα. Παράλληλα, από άλλες πηγές χρηματοδότησης και με αξιοποίηση υπάρχοντος υλικού, πρέπει να αναδειχθούν τα μονοπάτια των νησιών και να προστατευθούν ο φυσικός και πολιτιστικός μας πλούτος.
Ο ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟΣ ΑΝΕΜΟΣ Ν Αιγαίου προτείνει, επίσης, τις κατευθύνσεις για μια νέα στρατηγική της περιφέρειας για τον τουρισμό στο Ν Αιγαίο και παραθέτει ιδέες για το τι πρέπει να αναδείξει και υποστηρίξει η επικοινωνιακή πολιτική για τα νησιά το διάστημα 2012-2015. Η συζήτηση για την προβολή των νησιών δεν μπορεί να είναι αποκομμένη από τη συζήτηση για μια νέα στρατηγική για τον τουρισμό ώστε να είναι βιώσιμος, να δημιουργεί ευκαιρίες αξιοπρεπούς απασχόλησης σε ντόπιους και ιδιαίτερα νέους από την περιοχή, να ενισχύει τοπικές παραγωγικές δραστηριότητες και να αποτελεί εργαλείο μακροχρόνιας προστασίας του περιβαλλοντικού και πολιτισμικού πλούτου των νησιών.
Ο Νίκος Χρυσόγελος, επικεφαλής του ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟΥ ΑΝΕΜΟΥ Ν Αιγαίου και Γραμματέας του Περιφερειακού Συμβουλίου τόνισε:
«Η συζήτηση για την όποια προβολή των νησιών δεν μπορεί, φυσικά, να ξεκινάει αρχές Μαΐου, γιατί προφανώς δεν θα είναι προϊόν σοβαρού σχεδιασμού και προσεκτικής στόχευσης. Ο υπάρχον προϋπολογισμός αλλά και η παράθεση στην επιστολή της αρμόδιας αντιπεριφερειάρχου παραδειγμάτων τουρισμού εντελώς αντιφατικών μεταξύ τους, δείχνουν ότι είναι εξαιρετικά δύσκολη η προώθηση την φετινή χρονιά μιας νέας ολοκληρωμένης πρότασης για έναν διαφορετικό τουρισμό στο Ν. Αιγαίο, συστατικό κομμάτι της οποίας θα έπρεπε να είναι και η επικοινωνιακή στρατηγική για τα νησιά. Για τη φετινή χρονιά οι υπάρχοντες στην Περιφέρεια Ν Αιγαίου πόροι για προβολή των νησιών προτείνουμε να διατεθούν αποκλειστικά στην ανάδειξη των χαρακτηριστικών τοπικών προϊόντων και της κουζίνας του Ν. Αιγαίου και κάθε νησιού, με την προτροπή στους τουρίστες να αναζητούν αυτά τα προϊόντα. Με αυτόν τον τρόπο οι επαγγελματίες που επιδιώκουν την ποιότητα θα υποστηριχθούν, η ζήτηση για τοπική ποιοτική παραγωγή θα αυξηθεί και θα προχωρήσει ένα βήμα παραπέρα η σύνδεση του τουρισμού με άλλες μορφές οικονομικής δραστηριότητες. Μεγάλη έμφαση πρέπει να δοθεί στις τοπικές ποικιλίες που πρέπει να αναδειχθούν. Έτσι η προβολή των νησιών θα συνδεθεί με την προσπάθεια αλλαγής του κυρίαρχου τουριστικού μοντέλου που οδήγησε σε παρακμή της τοπικής παραγωγής και σε αύξηση της εξάρτησης από εισαγωγές προϊόντων.
Με χρηματοδότηση από άλλες πηγές του προϋπολογισμού της Περιφέρειας Ν Αιγαίου αλλά και μέσα από συνεργασίες πρέπει να υπάρξει μια σοβαρή προσπάθεια προστασίας, αναβάθμισης κι ανάδειξης των μονοπατιών που υπάρχουν σε κάθε νησί. Η Περιφέρεια Ν Αιγαίου θα μπορούσε να συνεργαστεί με υπηρεσίες της, δήμους, φορείς, επαγγελματίες ώστε να συγκεντρώσει σχετικό υλικό και να το παραχωρήσει δωρεάν σε ιστοσελίδες, μπλοκ και γενικότερα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που υπάρχουν στα νησιά μας, ώστε να αναδείξουν αυτόν τον μοναδικό πλούτο, αποτέλεσμα αξιοθαύμαστης δημιουργίας χιλιάδων ανθρώπων που έζησαν στην περιοχή τους προηγούμενους αιώνες. Αναγκαία, όμως, είναι μια ξεκάθαρη στρατηγική από την Περιφέρεια για προστασία και ανάδειξη των μονοπατιών, κάτι που αν κρίνουμε από τις σχετικές προβλέπεις στον προϋπολογισμό, που δεν ξεπερνούν τις 80.000 ευρώ, δεν φαίνεται να υπάρχει. Ας ελπίσουμε ότι θα αντιληφθεί το λάθος της και θα αλλάξει πολιτική».
Αναλυτικά οι θέσεις και προτάσεις του ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟΥ ΑΝΕΜΟΥ σχετικά με την προβολή των νησιών στο πλαίσιο μιας νέας στρατηγικής για τον τουρισμό
(Με αφορμή την από 4/5/2011 πρόσκληση της αντιπεριφερειάρχου Τουρισμού, Δια Βίου Μάθησης κι Απασχόλησης κυρίας Διακοσταυριανού – Σώζου για κατάθεση προτάσεων με στόχο την «Κατάρτιση του προγράμματος προβολής των νησιών της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου για το έτος 2011»)
Κυρία Διακοσταυριανού - Σώζου
Σε απάντηση της πρόσκλησής σας για κατάθεση προτάσεων με στόχο την «Κατάρτιση του προγράμματος προβολής των νησιών της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου για το έτος 2011», θα θέλαμε να επισημάνουμε τα εξής:
ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ
1. Η προβολή των νησιών της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου δεν πρέπει να είναι κάτι αποσπασματικό και πρόχειρα σχεδιασμένο αλλά να εντάσσεται σε μια συνολική στρατηγική για το μοντέλο ανάπτυξης που θέλουμε να υπάρξει στην περιφέρεια μας, συνολικά, αλλά και σε κάθε νησί χωριστά, ιδιαίτερα για το μοντέλο τουρισμού που θέλουμε να προωθηθεί. Πρέπει να προηγείται συζήτηση για τη στρατηγική και να τίθενται συγκεκριμένοι στόχοι από κοινού με τις τοπικές κοινωνίες. Το πρόγραμμα προβολής έρχεται στο τέλος ως ένα από τα εργαλεία που προωθούν την διαμορφωμένη στρατηγική και τους στόχους. Η Επιτροπή Διαβούλευσης της Περιφέρειας, που ο νόμος προβλέπει ότι έπρεπε να έχει συγκροτηθεί και να λειτουργεί από τον Μάρτιο 2011 αλλά ουδέποτε συζητήθηκε στο Περιφερειακό Συμβούλιο και φυσικά δεν έχει συγκροτηθεί και λειτουργήσει, θα μπορούσε να είναι, μαζί με το Περιφερειακό Συμβούλιο, ο χώρος διαμόρφωσης της στρατηγικής για τον τουρισμό.
2. Η προβολή των νησιών της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου πρέπει, επίσης, να αποτελεί τμήμα ενός συνολικότερου και συνεκτικού σχεδίου προβολής των νησιών που θα έπρεπε να προκύπτει σε συνεργασία με τους κεντρικούς φορείς (υπουργεία, ΕΟΤ κα), τους επαγγελματικούς φορείς και τους Δήμους. Σήμερα κάθε φορέας προχωρεί από μόνος του σε προγράμματα διαφήμισης που οδηγούν σε αντιφατικές πολιτικές και στόχους, σπατάλη πόρων, αναποτελεσματικότητα και διαιώνιση αποσπασματικών προσεγγίσεων.
3. Το μοντέλο τουρισμού που υποστηρίχθηκε μέχρι τώρα στην περιφέρεια Ν Αιγαίου – και μέσω της διαφήμισης και προβολής - ήταν κυρίως ένα είδος μαζικού τουρισμού του Ιουλίου κι Αυγούστου, ταυτισμένου με «θάλασσα, ήλιο, αστικές ανέσεις, εκτόνωση με κάθε τρόπο», βασισμένου σε συμφωνίες για μεγάλα «πακέτα» ενισχύοντας όλο και περισσότερο τα «all inclusive”, που απαιτούσε και προωθούσε την προσαρμογή των νησιών στις απαιτήσεις των τουριστών καθώς και των δυο καλοκαιρινών μηνών. Στις περισσότερες διαφημίσεις, για παράδειγμα, προβάλλονται η θάλασσα, ο ήλιος, η πολυτέλεια, οι πισίνες (σε νησιά που συχνά δεν έχουν αρκετό νερό ούτε για να πιουν ή ακόμα και μέσα σε παραδοσιακούς οικισμούς), η γκλαμουριά, ένας αστικός τρόπος ζωής. Οι τουριστικές μονάδες κατατάσσονται σε κατηγορίες που δεν ενσωματώνουν κριτήρια όπως είναι η μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων τους και η κοινωνική υπευθυνότητά τους.
4. Παρά την κρίση του μοντέλου αυτού, και τις συζητήσεις για αλλαγή του, επανέρχεται σήμερα πιο έντονα η προσπάθεια να ενισχυθεί ακόμα περισσότερο το ίδιο μοντέλο (με επίκληση ενός ρόλου που θα μπορούσε δήθεν να παίξει στη μείωση του χρέους και των ελλειμμάτων), με ενέργειες που οδηγούν σε συγκέντρωση του τουρισμού σε λιγότερα χέρια και με εμφανείς στόχους την προσέλκυση μεγαλύτερου αριθμού τουριστών, με προσθήκη τώρα και «ολίγης» από «εναλλακτικές μορφές τουρισμού». Αυτό οδηγεί σε κατασκευή νέων, κυρίως μεγάλων και βαριών εγκαταστάσεων και υποδομών, επικέντρωση σε μεγάλα συγκροτήματα και ΠΟΤΑ, έμφαση στις κρουαζιέρες, επιδίωξη αύξησης της ανταγωνιστικότητας μέσω μη τήρησης της νομοθεσίας ή/και χρήσης φτηνών εργατικών χεριών (κυρίως στα νησιά μαζικού τουρισμού) και εισαγόμενων προϊόντων μαζικής παραγωγής και αμφιβόλου ποιότητας. Όμως έτσι αυξάνεται το περιβαλλοντικό χρέος ενώ παράλληλα το συνολικό κόστος, ιδιαίτερα το «εξωτερικό» (απορρίμματα-απόβλητα, ενέργεια, νερό, φυσικό περιβάλλον, κόστος-χρήσεις γης) μεταφέρεται στην υπόλοιπη κοινωνία. Συχνά για να εξυπηρετήσουν αυτό το μη βιώσιμο μοντέλο τουρισμού, οι αρχές κλείνουν τα μάτια μπροστά στις διαστάσεις και στις επιπτώσεις περιβαλλοντικών εγκλημάτων (μπάζωμα ρεμάτων, καταπατήσεις δημόσιων χώρων, δόμηση δίπλα στο κύμα ή πάνω σε δρόμους του νερού, παράνομες συνδέσεις και κλοπή του νερού, υπερβολική κατασπατάληση ενέργειας, αδιαφορία για απόβλητα) που έχουν, όμως, τεράστιο κοινωνικό και οικονομικό κόστος για όλη την κοινωνία.
5. Ο τουρισμός είναι ένας από τους σημαντικούς για τα νησιά και όχι μόνο οικονομικός τομέας αλλά δεν είναι όλες οι μορφές του βιώσιμες και προς όφελος της τοπικής οικονομίας και της νησιωτικής κοινωνίας συνολικά. Όλο και περισσότεροι κατανοούν ότι απαιτείται αλλαγή στρατηγικής στο μοντέλο τουρισμού ώστε να επιλεγούν - υποστηριχθούν μορφές τουρισμού που ενδυναμώνουν αντί να καταστρέφουν τις άλλες οικονομικές δραστηριότητες, ενώ παράλληλα αποτελούν εργαλεία της στρατηγικής για διατήρηση και προστασία του περιβάλλοντος και του πολιτισμού των νησιών. Η οικονομία των νησιών πρέπει να είναι στον μέγιστο δυνατό βαθμό αλληλο-συμπληρούμενη και επαρκώς διαφοροποιημένη, και όχι απόλυτα εξαρτημένη από την τουριστική μονοκαλλιέργεια, πολύ περισσότερο από ένα μοντέλο μαζικού-καταναλωτικού τουρισμού χαμηλής ποιότητας.
6. Η στρατηγική για την οικονομία στο Ν. Αιγαίο πρέπει να λαμβάνει υπόψη ότι τα νησιά αποτελούν ένα δίκτυο ευαίσθητων οικοσυστημάτων και πολύμορφων κοινωνιών. Για να στραφεί, λοιπόν, η οικονομία των νησιών του Ν. Αιγαίου – μεταξύ αυτών και ο τουρισμός - σε πράσινη κατεύθυνση, που είναι και το ζητούμενο, πρέπει στο κέντρο των οικονομικών δραστηριοτήτων να βρίσκεται η βιώσιμη διαχείριση και η μακροχρόνια προστασία του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου, η μακροχρόνια ευημερία όλων των νησιωτών, καθώς και η επίτευξη της κοινωνικής συνοχής, ώστε να μειωθεί το οικονομικό και κοινωνικό χάσμα μεταξύ των νησιωτικών κοινωνιών.
7. Ο βιώσιμος τουρισμός συνδέεται, εξαρτιέται αλλά και επηρεάζει ένα σύνολο τομέων, όπως είναι οι χρήσεις γης, οι συγκοινωνίες (όλο το χρόνο και όχι απλώς τους καλοκαιρινούς μήνες), η παραγωγή και συνετή διαχείριση των ενέργειας, του νερού, των φυσικών πόρων και αποβλήτων (με έμφαση στην πρόληψη σπατάλης, την επαναχρησιμοποίηση κι ανακύκλωση), οι υποδομές για την υγεία, η προσβασιμότητα σε υπηρεσίες και υποδομές για όλες τις κοινωνικές ομάδες, η φορολογική πολιτική και η πολιτική για την απασχόληση, οι μηχανισμοί τήρησης της νομοθεσίας, οι συνθήκες απασχόλησης των εργαζομένων στον τουρισμό (ιδιαίτερα τον μαζικό), η λειτουργία των θεσμών και ο βαθμός αποτελεσματικότητας της διοίκησης σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, η ουσιαστική δυνατότητα συμμετοχής των τοπικών κοινωνιών στην διαδικασία λήψης αποφάσεων μετά από διαβούλευση και διερεύνηση των εναλλακτικών επιλογών που υπάρχουν. Βιώσιμο είναι ένα μοντέλο τουρισμού αν σέβεται και προσαρμόζεται στις αντοχές που καθορίζονται από τη φέρουσα ικανότητα κάθε νησιού, την παραγωγική του βάση, το πολιτιστικό και περιβαλλοντικό του απόθεμα και αναβαθμίζει τις ικανότητες και τη συνοχή των τοπικών κοινωνιών. Αυτές είναι «παράμετροι», που θα πρέπει, επίσης, να λαμβάνονται υπόψη στον σχεδιασμό της «προβολής» των νησιών για να μην οδηγεί αυτή στην «κατανάλωσή» τους.
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΩΝ ΝΗΣΙΩΝ ΦΕΤΟΣ
8. Η συζήτηση για την όποια προβολή των νησιών δεν μπορεί να ξεκινάει αρχές Μαΐου, γιατί προφανώς δεν θα είναι προϊόν σοβαρού σχεδιασμού και συνειδητής στόχευσης. Ο υπάρχον προϋπολογισμός - για Δωδεκάνησα 334.875,70 ευρώ και για Κυκλάδες 272.401,50 ευρώ – αλλά και η παράθεση στην επιστολή της αρμόδιας αντιπεριφερειάρχου παραδειγμάτων τουρισμού εντελώς αντιφατικών μεταξύ τους, δείχνουν ότι είναι εξαιρετικά δύσκολη η προώθηση, την φετινή χρονιά, μιας νέας ολοκληρωμένης πρότασης για έναν διαφορετικό τουρισμό στο Ν. Αιγαίο, συστατικό κομμάτι της οποίας θα μπορούσε να είναι και η επικοινωνιακή στρατηγική για τα νησιά.
9. Με δεδομένα τα πιο πάνω, προτείνουμε ως ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟΣ ΑΝΕΜΟΣ, για τη φετινή χρονιά, οι υπάρχοντες στην Περιφέρεια Ν Αιγαίου πόροι για προβολή των νησιών να διατεθούν αποκλειστικά στην ανάδειξη των χαρακτηριστικών τοπικών προϊόντων και της κουζίνας του Ν. Αιγαίου και κάθε νησιού, με την προτροπή στους τουρίστες να αναζητούν αυτά τα προϊόντα. Με αυτόν τον τρόπο οι επαγγελματίες που επιδιώκουν την ποιότητα θα υποστηριχθούν, η ζήτηση για τοπική ποιοτική παραγωγή θα αυξηθεί και θα προχωρήσει ένα βήμα παραπέρα η σύνδεση του τουρισμού με άλλες μορφές οικονομικής δραστηριότητες. Μεγάλη έμφαση πρέπει να δοθεί στις τοπικές ποικιλίες που πρέπει να αναδειχθούν. Έτσι η προβολή των νησιών θα συνδεθεί με την προσπάθεια αλλαγής του κυρίαρχου τουριστικού μοντέλου που οδήγησε σε παρακμή της τοπικής παραγωγής και σε αύξηση της εξάρτησης από εισαγωγές προϊόντων.
10. Στο πλαίσιο, όμως, χρηματοδότησης από άλλες πηγές του προϋπολογισμού αλλά και συντονισμού, με την συμβολή της Περιφέρειας Ν Αιγαίου, επιμέρους πρωτοβουλιών, πρέπει να υπάρξει μια σοβαρή προσπάθεια προστασίας, αναβάθμισης κι ανάδειξης των μονοπατιών που υπάρχουν σε κάθε νησί. Εύκολα αξιοποιήσιμα εργαλεία προβολής και μάλιστα χωρίς κάποιο ιδιαίτερο κόστος είναι ήδη και μπορεί να είναι οι ιστοσελίδες των δήμων, επαγγελματικών, περιβαλλοντικών και κοινωνικών φορέων του Ν. Αιγαίου καθώς βέβαια και η ιστοσελίδα της Περιφέρειας Ν. Αιγαίου. Με πρωτοβουλία της Περιφέρειας θα μπορούσε να συγκεντρωθεί σχετικό υλικό (αξιοποιώντας τη δουλειά που έχουν κάνει σχετικές υπηρεσίες αλλά και φορείς στην περιοχή) και να παραχωρηθεί σε ιστοσελίδες, μπλοκ και γενικότερα σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης που υπάρχουν στα νησιά μας, ώστε να αναδειχθεί αυτός ο μοναδικός πλούτος, αποτέλεσμα αξιοθαύμαστης δημιουργίας χιλιάδων ανθρώπων που έζησαν στην περιοχή τους προηγούμενους αιώνες.
ΜΕΡΙΚΕΣ ΠΡΩΤΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟ 2012-2015
Για τη διαμόρφωση επικοινωνιακής στρατηγικής, την επιλογή των στόχων της και των μεθόδων που θα ακολουθήσει ένα πρόγραμμα προβολής των νησιών τα επόμενω χρόνια είναι απαραίτητο η Περιφέρεια να αναλάβει πρωτοβουλίες σε συνεργασίες με τους Δήμους και τους επαγγελματικούς και κοινωνικούς φορείς – αλλά και να καλέσει την κεντρική διοίκηση να λάβει σοβαρά υπόψη στους σχεδιασμούς της τα εξής:
1.Αλλαγή στρατηγικής και μοντέλου ανάπτυξης / τουρισμού
Ο τουρισμός είναι μία πολυδιάστατη οικονομική δραστηριότητα ως προϊόν αλλά και διατίθεται προς κατανάλωση σε μία μεγάλη ποικιλία εν δυνάμει αγοραστών-καταναλωτών. Άλλοι έχουν κριτήριο την φτηνή τιμή ενώ άλλοι αναζητούν διαφορετικές εμπειρίες, άλλοι θέλουν να κάθονται με τις ώρες δίπλα στην πισίνα όταν άλλοι θέλουν να περπατάνε με τις ώρες στα μονοπάτια, άλλοι θέλουν να τρώνε φτηνά «ότι και να είναι» αλλά άλλοι αναζητούν ξεχωριστές, τοπικές γεύσεις που ικανοποιούν όλες τις αισθήσεις. Στο Ν Αιγαίο πρέπει να επιλέξουμε τι θέλουμε – δεν μπορεί να προωθούμε ταυτοχρόνως τα πάντα με δεδομένο ότι πολλά μοντέλα τουρισμού είναι ανταγωνιστικά μεταξύ τους. Και αφού ξεκαθαρίσουμε τι επιλέγουμε, μετά θα απευθυνθούμε στις κατηγορίες τουριστών που έχουν τις ίδιες επιλογές με εμάς. Εάν συνειδητοποιούμε ότι το σημερινό μοντέλο μαζικού τουρισμού δεν είναι κατάλληλο για το Ν. Αιγαίο και θέλουμε να περάσουμε από τον μαζικό τουρισμό του 1,5 μήνα (Ιούλιος – Αύγουστος) στον βιώσιμο και υπεύθυνο τουρισμό των τεσσάρων εποχών πρέπει να επιλέξουμε – βασισμένοι σε σοβαρές έρευνες και ουσιαστικό διάλογο - σε ποιο «τύπο» τουριστών απευθυνόμαστε αλλά και τι θέλουμε / τι θέλουν να τους παράσχουμε επί πλέον «του ύπνου, της θάλασσας και του ήλιου».
Χρειάζεται αλλαγή στρατηγικής, διαφορετικοί στόχοι, προτεραιότητες και αξίες, διαφορετικά μηνύματα κατά την προβολή και τη διαφήμιση που κινείται ακόμα στο ίδιο ‘concept’: θάλασσα, ανεμόμυλοι και ταβέρνα δίπλα στη θάλασσα. Όσο η προσπάθεια επικεντρώνεται στο καλοκαίρι, στον ενάμισι μήνα της περίφημης «σεζόν», οι επιχειρηματίες που δραστηριοποιούνται στον τουρισμό καλούνται να βγάλουν τα σπασμένα μιας ολόκληρης χρονιάς, κάτι που είναι μαθηματικώς αδύνατον. Έτσι, τα ενοίκια των χώρων παραμένουν σε αδικαιολόγητα ύψη, οι τιμές στον κατάλογο ανεβαίνουν ενώ η ποιότητα και η εξυπηρέτηση παραμένουν σε χαμηλά επίπεδα, ακόμα και στους δημοφιλείς προορισμούς, ή κυρίως εκεί κάτι που είναι ακόμα χειρότερο για τον επισκέπτη. Επιπλέον, από τον Οκτώβριο και μετά τα δρομολόγια των πλοίων αραιώνουν, τα ταχύπλοα αποσύρονται, οι τουρίστες αποχωρούν και τα νησιά πέφτουν σε χειμερία νάρκη –χωρίς να έρχεται αληθινός χειμώνας όμως αφού στο Αιγαίο ο καιρός παραμένει γενικά καλός μέχρι και τις αρχές του Γενάρη.
Η Περιφέρεια πρέπει να οργανώσει την προβολή των νησιών του Ν. Αιγαίου από μηδενική βάση με μια διαφορετική στρατηγική, που θα είναι ρεαλιστική, καινοτόμα με φαντασία και πάνω από όλα ποιοτική. Γι΄ αυτό πρέπει να ξεκινήσει από τις υποδομές, την καθαριότητα, την εκπαίδευση όλων των άμεσα εμπλεκομένων με τον τουρισμό, την ποιότητα των προϊόντων και υπηρεσιών, βεβαίως με την συνεργασία των υπευθύνων φορέων.
Τα νησιά του Αιγαίου μπορούν να γίνουν δημοφιλής προορισμός (αλλά με βάση τις αντοχές τους) για ταξιδιώτες κάθε ηλικίας, από όλον τον κόσμο, όλο το χρόνο στη βάση νέων αξιών, όμως. Στο Αιγαίο και οι τέσσερις εποχές είναι υπέροχες και είναι για όλους και αυτό μπορεί να αναδειχθεί με έξυπνες προτάσεις που συνδυάζουν το ταξίδι με τα ωραιότερα φυσικά τοπία και τα πιο σημαντικά μνημεία του Αιγαίου αλλά και με τη γνώση, την παρατήρηση, την εξερεύνηση, την μελέτη ακόμα και την ακαδημαϊκή έρευνα, την επιστήμη και την εκπαίδευση φοιτητών στο πεδίο. Βέβαια, εδώ και 20 χρόνια μιλάνε πολλοί για τουρισμό 4 εποχών, αλλά είναι κάτι που μένει κυρίως στα λόγια και δεν μετασχηματίζεται σε συγκροτημένη στρατηγική. Καιρός να στηριχθούν τοπικές πρωτοβουλίες «εναλλακτικού, βιώσιμου τουρισμού» οργανωμένες από τις τοπικές κοινωνίες και υποστηριζόμενους από φορείς που διαθέτουν σχετική εμπειρία:
· Εξερεύνηση στα ηφαίστεια του Αιγαίου (Σαντορίνη – Νίσυρος), μαθήματα στο πεδίο για μαθητές και φοιτητές και ανθρώπων κάθε ηλικίας από ολόκληρο τον κόσμο
· Περιπλάνηση στα κάστρα των Ιπποτών αλλά και εικονική περιπλάνηση, με τη χρήση πολυμέσων, στον τρόπο ζωής και στην ιστορία προηγούμενων εποχών. Στη Ρόδο υπάρχει το Μεσαιωνικό Ρόδο που διοργανώνει κυνήγι θησαυρού και άλλα πολύ ενδιαφέροντα θεματικά πολιτιστικά.
· Ανακαλύπτοντας ορυκτά και πετρώματα στη Μήλο και την Κίμωλο, στη Σαντορίνη, στο εγκαταλελειμμένο ορυχείο σμύριδας στη Νάξο. Οργανωμένη συνεργασία με σχετικές πανεπιστημιακές σχολές από την Ελλάδα και την υπόλοιπη Ευρώπη.
· Μαθήματα ιστορίας στη Δήλο, στο Ασκληπιείο της Κω, στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης με εικονική περιπλάνηση σε εκείνες τις εποχές.
· Μαθήματα ιατρικής του Ιπποκράτη και του Ασκληπιού, των Αράβων γιατρών, της κινέζικης και ανατολίτικης ιατρικής. Οργανωμένη συνεργασία με σχετικές πανεπιστημιακές ιατρικές σχολές από την Ελλάδα, την Β. Αφρική, την Μέση Ανατολή και την Ευρώπη για οργάνωση σεμιναρίων για φοιτητές.
· Βόλτα στα μονοπάτια της Κέας, της Σίφνου, της Άνδρου, της Κω, της Νισύρου, της Σύμης, της Τήλου, των Λειψών, της Χάλκης, της Κύθνου και όλων των άλλων νησιών. Θεραπευτική πεζοπορία, εθελοντικά προγράμματα διατήρησης και ανάδειξης των μονοπατιών.
· Πολιτιστικές διαδρομές στα χωριά με τη συμμετοχή των ντόπιων, στο παράδειγμα των πολύ πετυχημένων «Διαδρομών στην Μάρπησσα» (http://www.stimarpissa.gr), μια απόπειρα αλλαγής του μοντέλου τουρισμού χάρη στη δράση μιας ομάδας νέων ανθρώπων που κινητοποίησαν κατοίκους, φορείς και φίλους-εθελοντές. και ανέδειξαν μέσα από το «παιχνίδι» την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική και την περιβαλλοντική διάσταση του οικισμού, μέσα από προτεινόμενες διαδρομές και ειδική σήμανση, που καθοδηγούσε τον επισκέπτη.
· Η μαγεία της αρχιτεκτονικής. Από τη Σύμη ως τη Νίσυρο και από τη Ρόδο ως τα χωριά της Τήνου. Μαθήματα σε άτυπα «σχολεία» για μαθητές και φοιτητές για την τοπική παραδοσιακή αρχιτεκτονική, τα βιοκλιματικά στοιχεία κτιρίων και οικισμών, τις διαφορετικές τεχνικές στο χτίσιμο της πέτρας.
· «Στα ίχνη του…» Ελύτης, Γαϊτης, Χαλεπάς και άλλοι. Διαδρομές που ακολουθούν τα ίχνη μεγάλων καλλιτεχνών και άλλων προσωπικοτήτων που αγάπησαν τα νησιά και εμπνεύστηκαν από το Αιγαίο με συνοδούς καθηγητές φιλολογίας και καλλιτεχνικών. Άτυπες σχολές καλλιτεχνικής δημιουργίας για μαθητές, φοιτητές, ανθρώπους κάθε ηλικίας με ξενάγηση στην ιστορία της τέχνης, τις διάφορες καλλιτεχνικές τάσεις. Το Αιγαίο είναι το αρχιπέλαγος που αγάπησαν οι καλλιτέχνες σε όλες τις εποχές. Εβδομαδιαία προγράμματα που συνδυάζουν τη διαμονή σε αγροτουριστικά καταλύματα και παραδοσιακούς ξενώνες (υπάρχουν σε όλα τα νησιά) με παράλληλα σεμινάρια δημιουργικής γραφής, ποίησης, λογοτεχνίας, μουσικής, φωτογραφίας, κεραμικής, μαρμαρογλυπτικής, ξένων γλωσσών αλλά και yoga, τάι τσι κτλ.
· Μεγάλες ναυμαχίες και ναυάγια. Θεματικές εκδρομές με παραδοσιακά ξύλινα σκάφη στα ιστορικά σημεία με ξεναγούς ιστορικούς και αρχαιολόγους.
· Αστρονομία. Παρατήρηση του νυχτερινού έναστρου ουρανού από ταράτσες και υψώματα στα νησιά με τη βοήθεια ειδικών και φυσικά με τον απαραίτητο εξοπλισμό, ο οποίος θα μπορούσε να είναι και μόνιμος σε κάποια σημεία πχ στη Σαντορίνη.
· Κεραμική. Σεμινάρια για αρχαρίους αλλά και φοιτητές, αρχιτέκτονες και ειδικούς για γνωριμία με την τέχνη του πυλού, την αρχιτεκτονική των κεραμοποιείων / τσικαλαριών / αγγειοπλαστείων, τις επιδράσεις και την εξέλιξη της αγγειοπλαστικής στα διάφορα νησιά, τον εικαστικό διάλογο καλλιτεχνών και αγγειοπλαστών (όπως αυτός που γίνεται στη Σίφνο). Διαδρομές-μονοπάτια (πραγματικά και «εικονικά» με τη χρήση πολυμέσων) που συνδέουν αγγειπλαστεία σε ένα νησί αλλά και μεταξύ γειτονικών νησιών.
· Επιστημονική-περιβαλλοντική έρευνα που αφορά σε μικρούς υγροτόπους και βιοτόπους, φυσικές περιοχές, τοπικές φυλές ζώων και τοπικούς σπόρους, παραδοσιακές καλλιέργειες, παρατηρήσεις πουλιών, όλες τις εποχές του χρόνου. Υπογραφή «Συμφώνων Συνεργασίας με Πανεπιστήμια και Περιβαλλοντικές Οργανώσεις» για εκπαιδευτικά και ερευνητικά προγράμματα, εκπαίδευση φοιτητών στο πεδίο, διεξαγωγής σε νησιά μεταπτυχιακών μαθημάτων και διδακτορικών εργασιών σε θέματα που απασχολούν τα νησιά αλλά και την ακαδημαϊκή κοινότητα.
· Γαστρονικός τουρισμός, που σταδιακά γίνεται αναπόσπαστο κομμάτι όλων των άλλων μορφών βιώσιμου τουρισμού. Ενίσχυση των προσπαθειών που υπάρχουν σήμερα για ανάδειξη της πλούσιας τοπικής και αιγαιοπελαγίτικης κουζίνας και των τοπικών παραδοσιακών, ποιοτικών προϊόντων, σύνδεση του τουρισμού γενικότερα με την τοπική ποιοτική διατροφή και αγροτική-κτηνοτροφική παραγωγή (ενίσχυση της βιολογικής πρακτικής). Συμμετοχή στις τοπικές γιορτές που γίνονται σε όλα τα νησιά κάθε μήνα (του μελιού τον Μάιο, της τομάτας τον Ιούνιο, της ρακής τον Σεπτέμβριο, ο τρύγος τον Οκτώβριο). Ήδη γνωρίζουν επιτυχία εκδηλώσεις και φεστιβάλ γαστρονομίας, workshops, γευσιγνωσία, μαθήματα μαγειρικής, διαγωνισμοί και παζάρι με προϊόντα. Ο οινοτουρισμός (δρόμοι του κρασιού) αποτελεί επίσης ξεχωριστή κατηγορία.
· Αθλητικός τουρισμός στη φύση. Υπάρχουν πολύ καλές προτάσεις και όχι μόνο οι αυτονόητες. Αντί για αποκλειστικά «γηπεδοποίηση» του αθλητισμού, υπάρχουν πολλές μορφές αθλητισμού στη φύση κατάλληλες για τα νησιά, όπως είναι η πεζοπορία, η θεραπευτική πεζοπορία, η αναρρίχηση (Τήνος, Κάρπαθος), η ποδηλασία, η κατάδυση (σε πολλά νησιά συνοδεύεται και με περιβαλλοντική εκπαίδευση), parapente, ψάρεμα με παραδοσιακές τεχνικές και ο αλιευτικός τουρισμός με περιβαλλοντικές προδιαγραφές, και φυσικά ιστιοπλοΐα, wind surf, kite surf.
· Μουσικά σχολεία για συνέυρεση μουσικών από διαφορετικές περιοχές και χώρες καθώς και για την εκπαίδευση σε διάφορα μουσικά όργανα της Μεσογείου, όπως αυτό που οργανώνει ο Ross Daly στην Κρήτη.
· Γέφυρες διαλόγου και πολιτισμού. Θέματα που μπορεί να συνδυαστούν και με ένα μοντέλο βιώσιμου τουρισμού τεσσάρων εποχών είναι αυτοί της συνύπαρξης των πολιτισμών και του διαπολιτισμικού διαλόγου, της δημιουργίας κοινωνιών ανοχής και εξάλειψης των διακρίσεων και του αποκλεισμού, των θεμάτων φύλων και ισότητας. Στα νησιά υπάρχουν πολλά εκκλησιαστικά μνημεία που αναδεικνύουν και εποχές συνύπαρξης των θρησκειών αλλά και συνυπάρχουν ειρηνικά κοινότητες και μνημεία ενός σημαντικού πλούτου της ανθρωπότητας. Οι νησιωτικές κοινωνίες – επειδή έπαιζαν πάντα έναν παρόμοιο ρόλο συνύπαρξης των 3 σημαντικότερων θρησκειών του κόσμου στην ευρύτερη περιοχή αλλά και αλληλεπίδρασης πολιτισμών από την αρχαιότητα μέχρι την σύγχρονη εποχή- μπορούν και σήμερα να μετατραπούν σε κέντρα προώθησης μιας νέας κουλτούρας συνύπαρξης των πολιτισμών με διοργάνωση συνεδρίων, ερευνητικών προγραμμάτων, σεμιναρίων, «άτυπων σχολείων» σε συνεργασία με πανεπιστήμια και διαπολιτισμικά κέντρα από όλο τον κόσμο.
· Στήριξη των προσπαθειών διοργάνωσης μικρών και μεγαλύτερων εκδηλώσεων από πρωτο-εμφανιζόμενους καλλιτέχνες αλλά και ερασιτεχνικές μουσικές και θεατρικές ομάδες, όπως είναι η Συνάντηση Ερασιτεχνικών Θιάσων Αιγαίου (έχουν ήδη πραγματοποιηθεί 22), οι συναντήσεις τσαμπούνας στο Αιγαίο κα (επιπλέον εκδηλώσεων που έτσι αλλιώς οργανώνονται στο πλαίσιο καλοκαιρινών φεστιβάλ και οργανωμένων εικαστικών events).
Ένα τέτοιο εναλλακτικό μοντέλο τουρισμού προϋποθέτει συγκροτημένες πρωτοβουλίες από άτομα και ομάδες στο πλαίσιο νέων τοπικών και περιφερειακών στρατηγικών για τον τουρισμό, διαφορετικά θα συνεχίσουν σε μεγάλο βαθμό να παραμένουν στο επίπεδο του «σχεδιασμού επί χάρτου». Μια τέτοια στροφή σε «άυλες» μορφές τουρισμού, προϋποθέτει ότι γίνεται κατανοητό ότι ο τουρισμός δεν μπορεί να ταυτίζεται αποκλειστικά με τον αριθμό των επισκεπτών ή τις διαμονές σε ενοικιαζόμενα δωμάτια και ξενοδοχεία. Οι αλλαγές αυτές μπορεί να υποστηριχθούν με εκπαίδευση του ανθρώπινου δυναμικού και ενεργοποίηση των τοπικών κοινωνιών.
Σε πολλά νησιά υπάρχουν προσωπικές προσπάθειας αλλά και κάποιες πιο συλλογικές πρωτοβουλίες που αναδεικνύουν βιώσιμες μορφές τουρισμού. Δύσκολα, όμως, μπορεί να πει κάποιος ότι σε ένα νησί έχει διαμορφωθεί αυτή η δυναμική ως κυρίαρχη επιλογή και πρακτική. Προτείνουμε να επιλεγούν, με τη σύμφωνη γνώμη της τοπικής κοινωνίας, 3 νησιά τα οποία θα υποστηριχθούν ποικιλοτρόπως από την Περιφέρεια Ν Αιγαίου ώστε να στραφούν ολοκληρωμένα και με σχεδιασμό σε βιώσιμες μορφές τουρισμού, κάτι που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως πιλότος και για άλλα νησιά. Οι βιώσιμες μορφές τουρισμού απαιτούν κάποιες υποδομές οι οποίες δεν υπάρχουν σήμερα στα περισσότερα νησιά αλλά πρέπει – αξιοποιώντας την εμπειρία από τα πιλοτικά νησιά – να αποκτηθούν σταδιακά.
2.Προβολή, με νέους τρόπους, αποκλειστικά, βιώσιμων μορφών τουρισμού 4 εποχών που είναι προς όφελος του συνόλου της κοινωνίας και του περιβάλλοντος
Ο βιώσιμος τουρισμός των 4 εποχών που είναι προς όφελος του συνόλου της κοινωνίας και του περιβάλλοντος πρέπει να θεωρείται, μεσο- και μακρο-πρόθεσμα, ως ο αποκλειστικός στόχος της επικοινωνιακής στρατηγικής, καθώς και κάθε καμπάνιας προβολής των νησιών στην οποία δαπανώνται δημόσιοι πόροι ή γίνεται χρήση δημόσιων υποδομών (ιστοσελίδα περιφέρειας προγράμματα χρηματοδοτήσεων, συμμετοχή σε εκθέσεις και events κα).
Μέσα από την ιστοσελίδα της Περιφέρειας Ν Αιγαίου πρέπει να προβάλλονται πράσινες δράσεις ή και δράσεις διευρωπαϊκής συνεργασίας που υλοποιούνται ή υλοποιήθηκαν στα επί μέρους νησιά, με στόχο την ανάδειξη μιας διαφορετικής φυσιογνωμίας της Περιφέρειας, την προσέλκυση ειδικών και ποιοτικών ομάδων επισκεπτών, αλλά και πολλαπλασιαστικά οφέλη για τις επί μέρους προσπάθειες.
Για να έχει αποτέλεσμα μια προσπάθεια προώθησης εναλλακτικών, βιώσιμων μορφών τουρισμού χρειάζεται διαφοροποίηση και στα μέσα επικοινωνίας που χρησιμοποιούνται, όπως και επιλογή των ομάδων στις οποίες απευθύνονται τα μηνύματα. Η επαφή/πρόσκληση σε εκδότες & συγγραφείς ποιοτικών τουριστικών οδηγών, η φιλοξενία εκδηλώσεων και δραστηριοτήτων ομάδων που προωθούν έναν κοινωνικά και περιβαλλοντικά υπεύθυνο τουρισμό καθώς και η προβολή μέσω ιστοτόπων που ειδικεύονται στον εναλλακτικό τουρισμό, εφόσον, όμως έχουν αναπτυχθεί παρόμοιες δραστηριότητες στα νησιά, μπορεί να έχει πολύ καλύτερα αποτελέσματα σε σχέση με την δαπάνη τεράστιων ποσών σε ξένα ΜΜΕ. Έτσι κι αλλιώς οι διαθέσιμοι πόροι θα είναι περιορισμένοι τα επόμενα χρόνια.
3. Συγκέντρωση δεδομένων, έρευνες, διάλογος για τη χάραξη στρατηγικής και την διαμόρφωση προγραμμάτων προβολής
Οι μορφές βιώσιμου τουρισμού απαιτούν δουλειά και όχι απλώς ευχολόγια. Χρειάζεται να συγκεντρώνονται – μέσα από συλλογή δεδομένων, ειδικές έρευνες αγοράς και τάσεων, φόρουμ διαλόγου – στοιχεία για τις τάσεις που επικρατούν στις βιώσιμες μορφές τουρισμού, τη δυναμική τους και της δυνατότητες προσέλκυσης αυτών των ομάδων ενδιαφέροντος, όπως:
- στοιχεία επισκεψιμότητας, ιδιαίτερα άνοιξη –φθινόπωρο, από τα νησιά ή από έρευνες αγοράς που έχουν ήδη υλοποιηθεί
- στατιστικά στοιχεία από ΕΟΤ /Υπουργείο Τουρισμού
- έρευνα για εξειδικευμένες εκθέσεις /events
Τα στοιχεία αυτά θα πρέπει να αξιοποιούνται για την βελτίωση της μακροχρόνιας στρατηγικής και του σχεδιασμού δράσεων και μέσων προβολής των μορφών αυτού τουρισμού. Για τον σχεδιασμό των δράσεων και των μέσων προβολής αξίζει να μην αυτοσχεδιάσουμε, αλλά να γνωρίσουμε και αξιοποιήσουμε κριτικά την αντίστοιχη τεχνογνωσία άλλων νησιωτικών περιοχών – προορισμών, βασιζόμενοι στις γνώσεις και εξειδικευμένη – επαγγελματική ή εθελοντική - εμπειρία ανθρώπων και φορέων.
Σε κάθε περίπτωση, όμως, όποιο και να είναι το μοντέλο τουρισμού, η συντριπτική πλειοψηφία των επισκεπτών επιθυμούν να έχουν α) καλή παραμονή β) καθαρό εξωτερικό περιβάλλον (παραλίες- φύση) γ) ασφάλεια υγείας δ) ησυχία ε) πολιτιστικές εμπειρίες ζ) καλή και παραδοσιακή διατροφή και το σπουδαιότερο όλων φιλόξενους ντόπιους κατοίκους
4. Συνέχεια στα χαρακτηριστικά των δράσεων προβολής
.
Θα πρέπει να υπάρχει συνέχεια στα χαρακτηριστικά των δράσεων προβολής των νησιών από χρονιά σε χρονιά και αυτό σημαίνει μακροχρόνιος σχεδιασμός, που κατ΄ αρχή πρέπει να γίνει για το διάστημα 2012-2015.
5. Η προστασία του φυσικού πλούτου, συστατικό στοιχείο κάθε προσπάθειας προβολής
Η καλύτερη διαφήμιση για το τουριστικό προϊόν είναι το ίδιο το προϊόν και η προστασία της υλικής βάσης στην οποία στηρίζεται ο τουρισμός. Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου είναι η καλύτερη προβολή για την προσέλκυση ποιοτικού τουρισμού. Μεγάλα ποσά διατέθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες στη διαφήμιση για να έρθουν περισσότεροι τουρίστες αλλά το περιβάλλον υποβαθμίστηκε, μονοπάτια εγκαταλείφθηκαν ή καταστράφηκαν, ενώ προβλήματα όπως η διαχείριση των απορριμμάτων, της ενέργειας, του νερού και των φυσικών πόρων ελάχιστα απασχόλησαν. Να μην θεωρούμε δεδομένη την καλή κατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος στο Ν Αιγαίο αλλά ζητούμενο. Αναπόσπαστο, λοιπόν, κομμάτι κάθε επικοινωνιακής καμπάνιας θα πρέπει να είναι η ίδια η προστασία του περιβάλλοντος μέσα από κατάλληλες υποδομές και υπεύθυνες συμπεριφορές αρχών, πολιτών και τουριστών. Η ευαισθητοποίηση των επισκεπτών κάθε είδους για την προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος των νησιών και της θάλασσας που τα ζώνει (καθώς και η ενεργοποίησή τους για την προστασία αυτών) καθώς και η προβολή των ποιοτικών τοπικών προϊόντων, ιδιαίτερα όσων έχουν κατοχυρωθεί ως ΠΟΠ/ΠΓΕ, των τοπικών ποικιλιών, των πιστοποιημένων βιολογικών προϊόντων, και γενικότερα των παραδοσιακών προϊόντων των νησιών πρέπει να είναι στο κέντρο κάθε προγράμματος προβολής των νησιών.
6. Τοπικά προϊόντα. Και ο τρόπος μετράει!
Ο τρόπος χρησιμοποίησης των τοπικών προϊόντων σε εκθέσεις στις οποίες συμμετέχει η Περιφέρεια Ν Αιγαίου ή οι δήμοι να σχεδιαστεί ώστε να προβάλλονται ως προς τις διατροφικές αξίες τους, την ποιότητα τους και την σημασία τους για το τοπικό περιβάλλον και την νησιωτική κοινωνία. Χρειάζεται να εξασφαλιστούν οι κατάλληλες υποδομές με στόχο μια οργανωμένη παρουσίαση σε όποιες εκθέσεις συμμετέχει η Περιφέρεια και οι Δήμοι και σερβίρισμα επιπέδου ανάλογου με την ποιότητα / μοναδικότητα των νησιωτικών προϊόντων, αντιμετωπίζοντας τα ως προϊόντα υψηλής αξίας, προϊόντα gourmet, όχι μαζικής κατανάλωσης. Έτσι, το σερβίρισμά τους δεν πρέπει να είναι πρόχειρο αλλά με κατάλληλα μέσα και σκεύη και από κατάλληλα εξειδικευμένο προσωπικό.
Και ας μην ξεχνάμε. Για να προβάλεις κάτι πρέπει να υπάρχει, αλλιώς διαφημίζεις πράγματα ή δράσεις που βρίσκονται μάλλον στο επίπεδο των επιθυμιών και στο τέλος καταλήγει σε δυσφήμιση. Για αυτό χρειάζεται μεγάλη προσοχή από όλους τους Φορείς, ΟΤΑ, γραφεία τουρισμού, γραφεία ταξιδιών, τι προβάλουν και τι διαφημίζουν
Νικος Χρυσόγελος
