Φιλοδοξώντας να καταστεί μείζων κόμβος του διεθνούς συστήματος ενεργείας, η Τουρκία κλείνει ενεργειακές συμφωνίες τόσο με την ΕΕ όσο και με τη Ρωσία. Η «κούρσα των αγωγών» συμπληρώνει την πολυδιάστατη διπλωματική δράση με την οποία η Άγκυρα ζητεί αναβάθμιση του στρατηγικού της ρόλου.
Η λέξη «γέφυρα» και οι συνειρμοί που προκαλεί είναι ιδιαίτερα προσφιλείς στην Άγκυρα. Οι Τούρκοι διπλωμάτες επί δεκαετίες ισχυρίζονται, προκειμένου να στηρίξουν τις Ευρωπαϊκές τους φιλοδοξίες, πως η Τουρκία δύναται να αποτελέσει «γέφυρα» ανάμεσα στην Ευρώπη και τον κόσμο του Ισλάμ. Με την ένταξή της, υποστηρίζουν, η Ευρωπαϊκή Ένωση θα έρθει κοντύτερα στα Αραβικά κράτη και τις ενεργειακές τους πηγές. Ήδη από την πρώτη περίοδο της διακυβέρνησης Έρντογαν, η Τουρκία προσπαθεί να αναβαθμίσει στα μάτια της Δύσης τη στρατηγική της σημασία, που υποβαθμίσθηκε σημαντικά μετά τη λήξη του ψυχρού πολέμου και την παταγώδη αποτυχία της Άγκυρας να θέσει τις τουρκόφωνες δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας υπό την επιρρή της.
Την τελευταία επταετία, η Τουρκία έχει επιδοθεί σε μία άνευ προηγουμένου διπλωματική δραστηριότητα, επιθυμώντας να αναδειχθεί σε μείζων περιφερειακή δύναμη. Εκμεταλλευόμενη τις υφιστάμενες εντάσεις στη Μέση Ανατολή και τον Καύκασο, φιλοδοξεί να αυξήσει το περιφερειακό της κύρος αναλαμβάνοντας ρόλο μεσολαβητή μεταξύ των αντιδίκων. Υπό την έμνευση και καθοδήγηση του σημερινού υπουργού εξωτερικών Αχμέτ Νταβούτογλου, στενότερου συμβούλου του Ταγίπ Έρντογαν σε θέματα εξωτερικής πολιτικής ήδη από τις πρώτες ημέρες πρωθυπουργίας του, η Άγκυρα φιλοδοξεί να γίνει γέφυρα συμφιλίωσης μεταξύ Συρίας και Ισραήλ, Συρίας και Δύσης, Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, Ρωσίας και Γεωργίας. Κατά τη χαρακτηριστική φράση του διπλωματικού αναλυτή της Ζαμάν, Κερέμ Μπαλτζί, που συνοψίζει την Τουρκική φιλοδοξία, «Επιθυμούμε να είμαστε ο Μεσολαβητής με κεφαλαίο Μ».
Στην πολύπλευρη αυτή διπλωματική δραστηριότητα, η Άγκυρα έχει προσθέσει τη φιλοδοξία να καταστεί μείζων κόμβος του διεθνούς συστήματος ενεργείας. Η χώρα δε διαθέτει αξιόλογα κοιτάσματα πετρελαίου ή φυσικού αερίου. Βρίσκεται ωστόσο στο κέντρο του δικτύου των αγωγών, υφιστάμενων και υπό σχεδιασμό, που θα μεταφέρουν πετρέλαιο και φυσικό αέριο από τα κοιτάσματα της Μέσης Ανατολής και της Κασπίας προς τις χώρες – καταναλωτές της Ευρώπης. Ποντάροντας στη γεωγραφία της, η Τουρκία διακηρύσσει σε κάθε ευκαιρία πως δεδηλωμένος της στόχος είναι να γίνει «γέφυρα ενέργειας προς την Ευρώπη».
Με την πολυδιαφημισμένη φράση, οι Τούρκοι διπλωμάτες και αναλυτές εννοούν πως η Τουρκία μπορεί να αποτελέσει τη λύση στην ενεργειακή εξάρτηση της ΕΕ από τη Ρωσία, προμηθεύοντάς τη με πετρέλαιο και φυσικό αέριο από τα κοιτάσματα της Κασπίας και της Μέσης Ανατολής, με τα οποία γειτνιάζει. Σύμφωνα με εμπειρογνώμονες του ενεργειακού τομέα, η ΕΕ θα χρειασθεί 600 δις κυβικούς τόννους φυσικού αερίου τα επόμενα 10-12 χρόνια. Οι Ευρωπαϊκές πρωτεύουσες θέλουν να δώσουν τέλος στην εξάρτησή τους από τη Ρωσία, μια εξάρτηση που φοβούνται – όχι αβάσιμα, δεδομένου του παραδείγματος της Ουκρανίας – πως οι Ρώσοι μπορούν να χρησιμοποιήσουν εκβιαστικά. Οι Τούρκοι διπλωμάτες, αναλυτές και ειδήμονες ενεργείας έχουν προβάλει τη θέση αυτή με τέτοια επιτυχία, ώστε «η εξασφάλιση της ενεργειακής ασφάλειας της Ευρώπης» να προβάλλεται από Ευρωπαίους πολιτικούς και τεχνοκράτες ως επιχείρημα υπέρ της Τουρκικής ένταξης.
Σε μια περίοδο που οι προοπτικές πλήρους ένταξης φαίνονται ισχνές, το χαρτί της «ενεργειακής γέφυρας» αποτελεί ένα από τα ισχυρότερα της Τουρκικής διπλωματίας. Παράλληλα, ωστόσο, η Τουρκία έχει αφιερωθεί σε ένα διπλωματικό freelancing, αποφεύγοντας να βάλει όλα τα αυγά της στο καλάθι των σχέσεών της με τη Δύση. Στόχος της να αποκομίσει το μέγιστο δυνατό κέρδος από τη θέση της στο «δρόμο του μεταξιού του 21ου αιώνα» – τη διαδρομή των αγωγών ενεργείας – φλερτάροντας με όλους τους παίκτες.
Έτσι, ένα μόλις μήνα μετά την υπογραφή της συμφωνίας για τον αγωγό Ναμπούκο, που θα μεταφέρει στην Αυστρία φυσικό αέριο από την Κεντρική Ασία μέσω Τουρκίας και Βαλκανίων, ο Έρντογαν υπέγραψε την περασμένη Πέμπτη συμφωνία για τη διέλευση από τα Τουρκικά χωρικά ύδατα του αγωγού South Stream, που θα μεταφέρει Ρωσικό φυσικό αέριο μέσω του βυθού του Ευξείνου στην Ευρώπη. Η υπογραφή έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια επίσκεψης επίσκεψης του Ρώσου πρωθυπουργού Πούτιν και του Ιταλού ομολόγου του Μπερλουσκόνι στην Άγκυρα και προκάλεσε εκνευρισμό στην Ευρώπη. Η συμφωνία εμφανίζει την Τουρκία να συμμετέχει σε σχέδιο ανταγωνιστικό του Ναμπούκο, που αποτελεί θεμέλιο λίθο της πολιτικής ενεργειακής ασφάλειας της ΕΕ.
Τη διακυβερνητική συμφωνία για την έναρξη της κατασκευής του τελευταίου συνυπέγραψαν στις 13 Ιουλίου στην Άγκυρα οι συμβαλλόμενες χώρες παρουσία του προέδρου της Επιτροπής Ζοουζέ Μανουέλ Μπαρόζο. Ο Ρώσος πρωθυπουργός έσπευσε να διαψεύσει τα περί ανταγωνιστικότητας, ισχυριζόμενος ότι ζήτηση των καταναλωτών θα καθορίσει το μέλλον των δύο έργων, θέση με την οποία συμφώνησε και ο Έρντογαν. Οι Τούρκοι αναλυτές και εμπειρογνώμονες, πάλι, διαφωνούν ως προς το αν η κατασκευή του South Stream υποβαθμίζει το Nαμπούκο, αλλά και για το κατά πόσο η συμμετοχή της Τουρκίας σε αυτόν εξυπηρετεί τα Τουρκικά συμφέροντα.
«Δεν καταλαβαίνω την ξαφνική ανησυχία των Ευρωπαίων γύρω από τη συμφωνία μας για τον South Stream» λέει πηγή του Τουρκικού Υπουργείου Ενεργείας και Φυσικών Πόρων. «Για κάποιο διάστημα, Τουρκία και Ρωσία έδρασαν ανταγωνιστικά στον ενεργειακό τομέα. Οι δύο χώρες πρόσφατα επέλεξαν τη συνεργασία, βάσει της αρχής της μεγιστοποίησης του κέρδους και για τις δύο πλευρές.» Σύμφωνα με την εν λόγω πηγή, στο παρελθόν Τουρκία και Ρωσία προωθούσαν σχέδια αγωγών, προσπαθώντας να παρακάμψουν η μία την άλλη. Στο αρχικό σχέδιο του South Stream, ο αγωγός παρέκαμπτε τα χωρικά ύδατα της Τουρκίας περνώντας από εκείνα της Ουκρανίας, ενώ η Τουρκία προωθούσε αγωγούς φυσικού αερίου και πετρελαίου κατ’ αποκλεισμό της Ρωσικής συμμετοχής. «Μπορούμε πλέον να πούμε ότι η Ρωσία είναι στρατηγικός μας εταίρος στον τομέα της ενέργειας, όπως και η ΕΕ» δήλωσε η πηγή, που μίλησε για «ρεαλπολιτίκ των αγωγών».
Ο Σεντάτ Λατσινέρ, πρόεδρος της Οργάνωσης Διεθνών και Στρατηγικών Ερευνών (USAK) ισχυρίζεται ότι η ΕΕ δε νομιμοποιείται να επιτιμά την Τουρκία, καθώς η ίδια δεν έχει αναπτύξει αυτόνομη και συνεπή ενεργειακή πολιτική. Επισημαίνει ότι η Ιταλία συμμετέχει τόσο στο Ναμπούκο όσο και στο South Stream, ενώ προσθέτει πως η Γερμανία και η Γαλλία δεν ωφελούνται άμεσα από το Ναμπούκο. Παράλληλα, ο Λατσινέρ τονίζει ότι οι ανάγκες της Ευρώπης για φυσικό αέριο είναι τόσο μεγάλες και αυξάνονται με τέτοια ταχύτητα, ώστε ο Ναμπούκο και ο South Stream μπορούν και πρέπει να λειτουργήσουν παράλληλα.
Οι περισσότεροι από τους Τούρκους αναλυτές υποστηρίζουν ότι στόχος της Ρωσίας δεν είναι πλέον να ανταγωνισθεί τον αγωγό Ναμπούκο, αλλά να παρακάμψει την Ουκρανία, χώρα με την οποία τη χωρίζουν σοβαρές πολιτικές και οικονομικές διαφορές – κυρίως ως προς την τιμή παροχής του φυσικού αερίου από τη Ρωσία. Οι εν λόγω αναλυτές σημειώνουν πως η Ρωσία σχεδιάζει και δεύτερο αγωγό, τον Nord Stream, που θα μεταφέρει φυσικό αέριο από τη Ρωσία στη Γερμανία μέσω του βυθού της Βαλτικής, πάλι με πρωταρχικό στόχο την παράκαμψη της Ουκρανίας. Σήμερα, το 80% του Ρωσικού αερίου που εξάγεται στην Ευρώπη διέρχεται μέσω Ουκρανίας, σημειώνουν.
Σύμφωνα με τον Gareth Winrow, εμπειρογνώμονα σε θέματα ενεργείας και καθηγητή του Πανεπιστημίου Μπιλγκί της Πόλης, «είναι ουτοπικό να πιστεύει κανείς ότι η Τουρκία θα μπορούσε να πορευθεί στον ενεργειακό τομέα ανεξάρτητα από τη Ρωσία». Ο Winrow χαρακτηρίζει «μεγαλομανία» τη θέση ότι η Τουρκία μπορεί να αποτελέσει τη λύση απεξάρτησης της ΕΕ από τη Ρωσία. «Η Τουρκία δε διαθέτει δικά της κοιτάσματα, και εξαρτάται από τα Ρωσικά κοιτάσματα ή εκείνα χωρών υπό Ρωσική επιρροή για να τροφοδοτήσει τους αγωγούς μεταφοράς φυσικού αερίου προς τη Ρωσία» σημειώνει. Επισημαίνει δε τον κίνδυνο η Τουρκία να καταστεί τελικά κράτος-μεταφορέας φυσικού αερίου από τη Ρωσία, και όχι από το τα κράτη του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας, όπως επιθυμεί η Δύση.
Με τη θέση ότι η Ρωσία είναι απαραίτητη για την υλοποίηση των Τουρκικών φιλοδοξιών στο θέμα της ενέργειας συμφωνούν πολλοί Τούρκοι αναλυτές. Σημειώνουν ότι κανένας από τους εν δυνάμει προμηθευτές φυσικού αερίου του Ναμπούκο – Αζερμπαϊτζάν, Τουρκμενιστάν, Καζακστάν – δεν έχει δεσμευθεί για την τροφοδοσία του αγωγού, καθώς και οι τρεις χώρες βρίσκονται στη σφαίρα οικονομικής και πολιτικής επιρροής της Ρωσίας. Αντίθετα, η Ρωσική πλευρά φέρεται να διασφαλίζει την τροφοδοσία του South Stream. Κανένα από τα κράτη της Κεντρικής Ασίας, πρώην Σοβιετικές Δημοκρατίες, δε φαίνεται να μπορεί να κινηθεί παρά τη Ρωσία.
Η συμφωνία της Πέμπτης έχει 19 πρωτόκολλα που κομίζουν πολλά ωφέλη στην Τουρκία. Μεταξύ άλλων, η Ρωσία δεσμεύεται να χρηματοδοτήσει τον αγωγό Σαμψούντας – Τζεϊχάν, που θα μεταφέρει Ρωσικό πετρέλαιο από το λιμάνι της Σαμψούντας στον Εύξεινο σε εκείνο του Τζεϊχάν στη Μεσόγειο. Ο εν λόγω αγωγός θεωρείται απαραίτητη εναλλακτική οδός για την αποσυμφόρηση των Στενών και την καταπολέμηση του σοβαρότατου οικολογικού προβλήματος που η εκεί κίνηση έχει προκαλέσει στη θάλασσα του Μαρμαρα. Η Τουρκία ελπίζει πως από το Τζείχάν, που αποτελεί ήδη την απόληξη του αγωγού Μπακού – Τμπιλίσι – Τζεϊχάν, θα μπορεί να εξάγει πετρέλαιο πρς την Κύπρο, το Ισραήλ, το Λίβανο και την Ινδία. Υπολογίζεται ότι από το Τζεϊχάν θα διακινείται το 10% του παγκοσμίου πετρελαίου. Η Ρωσική πλευρά υπέγραψε και πρωτόκολλο συνεργασίας στον πυρηνικό τομέα, και υποσχέθηκε να στηρίξει την Τουρκία και στη δημιουργία δύο πυρηνικών σταθμών.
Τόσο στον πολιτικό, όσο και τον ενεργειακό τομέα, η Τουρκία εμφανίζεται ως μία χώρα ιδιαίτερα φιλόδοξη. Το εάν θα κατορθώσει να φέρει σε πέρας τους στόχους του «Μεσολαβητή» και της «ενεργειακής γέφυρας» θα το δείξει το μέλλον. Σε κάθε περίπτωση, οι επιτελείς της Άγκυρας τονίζουν πως παρά την πολυσχιδή πολιτική της, πρωταρχικός στόχος της Άγκυρας παραμένει η ένταξη στην ΕΕ. «Τα πάντα κατατείνουν στην αναβάθμιση της στρατηγικής θέσης της χώρας μας με απώτατο πάντα στόχο την ένταξή μας στην ΕΕ ως ισότιμου εταίρου» τονίζουν διπλωματικές πηγές.
Υφιστάμενοι και σχεδιαζόμενοι αγωγοί όπου συμμετέχει η Τουκία
ο «Δρόμος του Μεταξιού του 21ου αιώνα»
Πετρέλαιο
Μπακού – Τιφλίδα – Τζεϊχάν (BTC): Εκτασης 1.760 χλμ., αρχίζει από το Μπακού, σημαντικό λιμάνι της Κασπίας που γειτνιάζει με μεγάλα αποθέματα πετρελαίου και καταλήγει στο Τζεϊχάν, τουρκικό λιμάνι στη Μεσόγειο. Χαρακτηρίσθηκε «το έργο του αιώνα», το σημαντικότερο τμήμα του ενεργειακού διαδρόμου Ανατολής – Δύσης. Καρπός λεπτών διπλωματικών χειρισμών των ΗΠΑ με την Τουρκία, το Αζερμπαϊτζάν και τη Γεωργία, εγκαινιάσθηκε το 2006 και κόστισε 4 δισ. δολάρια. Την πλειοψηφία των μετοχών κατέχει η BP με 30%, ενώ ακολουθεί η αζερική AzBTC με 25% και οι Chevron, Statoil, Eni, Total, Itochu, INPEX, Conoco Phillips και Amerada Hess με μονοψήφιες συμμετοχές. Ο αγωγός BTC αναμένεται να μεταφέρει περισσότερα από ένα εκατομμύριο βαρέλια ημερησίως στις δυτικές αγορές (50 εκατομμύρια τόνους ετησίως), εξυπηρετώντας το 1,3% της παγκόσμιας κατανάλωσης. Μελλοντικά προβλέπεται επέκτασή του στο Καζακστάν, του οποίου η κυβέρνηση έχει υπογράψει σχετικό μνημόνιο.
Κιρκούκ – Τζεϊχάν: Ξεκινάει πλησίον του Κιρκούκ στον ιρακινό βορρά και καταλήγει στο Τζεϊχάν, καλύπτοντας 966 χλμ. Με δυνατότητα ετήσιας μεταφοράς 71 εκατομμυρίων τόνων, αποτελεί τον κυριότερο αγωγό μεταφοράς ιρακινού πετρελαίου. Διέρχεται τις πολιτικά ευαίσθητες επαρχίες Κιρκούκ και Νινευή, μήλον της έριδος Κούρδων και Αράβων. Εχοντας συχνά καταστεί αντικείμενο επιθέσεων, υπολειτουργεί. Κουρδικής πλειοψηφίας είναι και τα τουρκικά εδάφη που διασχίζει. Δημοψήφισμα τον Νοέμβριο θα καθορίσει εάν το Κιρκούκ θα ενταχθεί στο ιρακινό Κουρδιστάν, ενδεχόμενο που η Αγκυρα προειδοποιεί πως δεν θα ανεχθεί.
Σαμψούντα – Τζεϊχάν: Θα μεταφέρει ρωσικό αργό πετρέλαιο από τη Μαύρη Θάλασσα και την Κασπία. Ξεκινώντας από τηη Σαμψούντα, θα διασχίζει κάθετα τη Μικρά Ασία και θα καταλήγει στο Τζεϊχάν, απ’ όπου θα μεταφέρεται στις δυτικές αγορές. Θα συντελέσει σημαντικά στην αποσυμφόρηση της κυκλοφορίας στα Στενά (Βόσπορο - Δαρδανέλλια), όπου η ναυσιπλοΐα παρουσιάζει καθυστερήσεις λόγω συνωστισμού και γίνεται πιο δύσκολη τον χειμώνα. Η Τουρκία, που φοβάται ένα σοβαρό ενεργειακό ατύχημα, δίνει μεγάλη σημασία στην εξεύρεση εναλλακτικών οδών. Συμμετέχει η ιταλική ΕΝΙ σε κοινοπραξία με την τουρκική Çalık Holding AŞ, ενώ ενδιαφέρον για συμμετοχή έχει εκδηλώσει και η Gazprom.
Φυσικό αέριο
Blue Stream: Πρόκειται για ενεργειακή σύμπραξη Τουρκίας - Ρωσίας. Ο αγωγός, μήκους 1.213 χλμ., διέρχεται από τον πυθμένα της Μαύρης Θάλασσας και μεταφέρει 8 δισ. κυβικά μέτρα ρωσικού αερίου ετησίως, ποσότητα που αναμένεται να διπλασιασθεί έως το 2010. Κατασκευάσθηκε από κοινοπραξία της Gazprom με την ιταλική ΕΝΙ και κόστισε 3,2 δισ. δολάρια.
Μπακού – Τιφλίδα – Ερζερούμ (ΒΤΕ): Στοχεύει στη μεταφορά φυσικού αερίου της Κασπίας στην Τουρκία και από εκεί στις δυτικές αγορές. Θα έχει ετήσια δυνατότητα μεταφοράς 16 δισ. κυβικών μέτρων αερίου. Αναμένεται να ολοκληρωθεί στο προσεχές μέλλον.
Υποθαλάσσιος αγωγός Κασπίας: Σχέδιο κατασκευής αγωγού στον βυθό της Κασπίας, που θα μεταφέρει φυσικό αέριο από το Καζακστάν και το Τουρκμενιστάν στην Τουρκία και από εκεί στη Δύση. Επαφές για την κατασκευή του άρχισαν, κατόπιν πρωτοβουλίας των ΗΠΑ, μεταξύ Τουρκίας, Γεωργίας, Αζερμπαϊτζάν και Τουρκμενιστάν. Η κοινοπραξία των General Electric, Royal Dutch Shell Group και Bechtel δεν προχώρησε λόγω διαφωνιών περί των δικαιωμάτων του Αζερμπαϊτζάν και της αντίθεσης της Ρωσίας και του Ιράν. Ο ΒΤΕ αποτελεί το ολοκληρωθέν τμήμα του σχεδίου.
Nabucco: Στοχεύει στη μεταφορά αερίου της Κασπίας και της Μ. Ανατολής από την Τουρκία στην Αυστρία, μέσω Βουλγαρίας, Ρουμανίας και Ουγγαρίας. Από τα 3.300 χλμ. του αγωγού τα 2.000 θα βρίσκονται στην Τουρκία. Η κατασκευή του αναμένεται να αρχίσει το 2008 και να ολοκληρωθεί το 2011, με κόστος 6 δισ. δολάρια. Συμμετέχουν η Αυστριακή OMV, που προϊσταται του σχεδίου, η Ουγγρική MOL, η Γερμανική RWE, η Βουλγαρική Bulgargaz, η Ρουμανική Transgaz και η Τουρκική BOTAŞ. Η κατασκευή του αναμένεται να αρχίσει το 2010 και να περατωθεί το 2014, ενώ το κόστος υπολογίζεται σε €7.9 δις.
South Stream: θα μεταφέρει Ρωσικό φυσικό αέριο από τη Μαύρη Θάλασσα στην Ευρώπη, διερχόμενος από τα Τουρκικά χωρικά ύδατα. Ο αγωγός θα εκκινεί από τις βόρειες ακτές του Ευξείνου, θα διατρέχει το βυθό του και θα καταλήγει στη Βουλγαρία/ Επί 900χλμ θα διατρέχει το βυθό του Ευξείνου. Από τη Βουλγαρία, θα συνεχίζει προς την κεντρική Ευρώπη είτε μέσω Ελλάδας και Ιταλίας, είτε μέσω Ρουμανίας και Ουγγαρίας, και θα μεταφέρει 63 δις κυβικά μέτρα φυσικό αέριο. Η συμφωνία για την κατασκευή του υπεγράφη μεταξύ της Ρωσικής Gazprom και της Ιταλικής ΕΝΙ. Το κόστος υπολογίζεται σε €20 δις.
Τουρκία – Ελλάδα – Ιταλία: Αποτελεί προσπάθεια ίδρυσης «δικτύου φυσικού αερίου Νότιας Ευρώπης» για τη μεταφορά αερίου από την Κασπία και τη Ρωσία – 209 χλμ. του αγωγού θα βρίσκονται σε τουρκικό έδαφος. Η δυνατότητα ετήσιας μεταφοράς υπολογίζεται σε 12 δισ. κυβικά μέτρα.
Δημοσιογράφος και συγγραφέας που ζει στην Κωνσταντινούπολη.
